Ook zondag 10 mei in onze uitzending Kunst – O – Foon een filosofisch thema dat niet in 7 minuten uit te leggen is. Maar Peter Ramaekers kan je wel al nieuwsgierig maken om de inhoud van zijn nieuwe boek eens te verkennen.
Ik ben in ieder geval reuze benieuwd want die verkenning binnen jezelf is zo eenvoudig nog niet. Wat in ieder geval erg helpt is een crisis en een levenslange vraag. Wat is nu de werkelijkheid en waarom ziet ieder voor zich dan iets anders! En hoe kan het dat eenzelfde situatie voor verschillende personages toch zo verschillend uitpakken in beleving van die gedeelde werkelijkheid.
In mijn studie naar patronen binnen de discipline video en fotografie begon ik langzaam iets te begrijpen van het begrip schaduw. Het is nauwelijks kort en helder uit te leggen zie ook de inhoud van Peter’s boek. Maar in het volgende artikel over trauma heb ik een antwoord geformuleerd op een specifiek terrein van het gegeven goed en kwaad. En gebaseerd op mijn inzichten omtrent systeem, herhaling, patroon en bril waarmee je het leven in kijkt. Daarnaast met de nodige studie rondom de menselijke psyche, filosofie, religie, esoterie, Kunst beschouwing en de literatuur. En het nodige denkwerk, levens ervaring, schade en schande uiteraard. Genoeg nu over mijn eigen bevindingen we bekijken eens de inhoud van Peter’s boek.
Inhoud boek “Kunst en mythen als brug naar onszelf en onze schaduwkant”
Inleiding
Goed en kwaad is een zeer actueel thema. Het geweld in de wereld lijkt toe te nemen – krijgt in elk geval constante aandacht in de media. Veel mensen kunnen daar niet goed mee omgaan, en vragen zich af hoe we een einde aan alle uitingen van het kwaad kunnen maken. Is dat wel de juiste vraag? In hoeverre is ‘het kwade’ niet in ons allen geworteld? Hoe verklaren we de fascinatie van velen, vooral jongeren, voor uitingen van het donkere, bijv. in kunst, films en computerspellen? Wat is het raadsel van goed en kwaad, hoe zijn de begrippen geworteld in cultuur en religie? En hoe bepalen zij ons denken over misdaad, geweld en oorlog? Hoe gaan politiek en wetenschap er mee om?
Kunst in alle vormen laat ons zien waar de bron van goed en kwaad in elk van onszelf te vinden is, en hoe we er mee kunnen omgaan, zowel persoonlijk als collectief, als een vorm van therapie. Kunst doet als het ware het licht voor ons aan. De schrijver presenteert een pragmatische visie door te laten zien hoe ‘het kwaad’ niet allesbepalend hoeft te zijn in ons leven. En hoe we vanuit een empathische grondhouding kunnen omgaan met elkaar.
Lovende reacties
Lisette Peulen (auteur van “ Leven en werken in verbondenheid”):
‘Peter schrijft hiermee een rijk geïllustreerd en geannoteerd boek dat een breed beeld geeft van de begrippen goed en kwaad. In deze tijd van toenemende polarisatie een aanrader voor iedereen die zijn eigen oordelen over goed en kwaad tegen het licht wil houden. Een standaardwerk, uitermate interessant voor politici, hulpverleners, juristen, leraren, filosofen, journalisten en kunstenaars!’
Hier een samenvatting van het boek, die populaire misvattingen over het actuele thema ‘goed en kwaad’ op een rijtje zet, en de visie daarop, die de auteur in het boek ontwikkelt, weergeeft.
Misvatting 1: Het kwaad is iets buiten onszelf
De mening dat kwaad iets is buiten onszelf (iets ‘duivels’) is een erfenis door cultureel-religieuze conditionering ontstaan. Maar het is een hardnekkig misverstand dat geen rekening houdt met inzichten uit de psychologie over de ‘schaduw’, een deel van het onbewuste, bestaande uit verdrongen zwakheden, tekortkomingen en instincten. En ook met het ‘daimonische’ element dat in onze psyche een belangrijke rol speelt. Alle archetypische krachten die in staat zijn het leven van een persoon over te nemen kunnen we als daimonisch beschouwen. Er zit vaak zowel een destructieve als een creatieve kant aan.
Uit het ‘Milgram Experiment’ (dat in het boek wordt genoemd), en het ‘Stanford Prison Experiment’ blijkt duidelijk dat het kwaad potentieel in ieder van ons aanwezig is!
De schaduw en het daimonische in ons zelf zijn eigenlijk paradoxaal: zij omvatten het duistere in ons, maar zijn tegelijk ook de weg naar het licht, naar het goede. De juiste weg is goed en kwaad symbolisch en complementair te beschouwen, zoals gebeurt in de mythologie en in de kunst, en het daarmee te internaliseren, dat wil zeggen door het als onderdeel op te nemen van onze belevenis en ervaring, dus het kwaad in onszelf een plaats te geven. Kwaad als complement van het goede. Het één kan niet zonder het ander.
Inzicht verkrijgen in het schaduwdeel van de psyche en de relatie ervan met uitingen van ‘goed en kwaad’ helpt dus.
Misvatting 2: Als iedereen van ons klaarblijkelijk iets van kwaad in zich heeft, dan kan je het toch in goed omzetten? En hoe dan?
De juiste vraag is niet “hoe kan je kwaad in goed omzetten?”, maar: “Als het dan toch een deel van onszelf is, hoe kunnen we er het beste mee omgaan?” De sleutel naar het antwoord op die vraag , en inzicht dat je nodig hebt is vooral ‘in het donker’ te vinden, dus door juist aandacht te besteden aan je schaduwkant.
Wil je met het kwaad in jezelf omgaan, dan zal je het eerst onder ogen moeten zien en (h)erkennen. Het is onderdeel van een persoonlijk bewustwordingsproces. Emotionele zuivering – dus niet meer emotioneel gebukt gaan onder uitingen van het kwade – kan alleen maar als onderdeel van bewustwording.
Bovendien: Je moet niet vechten tegen iets dat van nature in je aanwezig is, daarmee maak je het alleen maar sterker! Dat is een les die velen van ons nog moeten leren, ook in collectief opzicht. Geweld bestrijden met geweld leidt nooit tot een oplossing (behalve misschien als je de ‘tegenstander’ uitroeit): het is als een vuur trachten te blussen met benzine.
Goed zijn bewust proberen nastreven, bijvoorbeeld door compassie te tonen vanuit een gevoel van empathie, kan niet zonder aandacht voor de primaire agressie (‘het mannelijke archetype’) die in ieder van ons aanwezig is, en is daar altijd aan gekoppeld, vooral in een sociale groep waarin zelfbevestigend gedrag naar voren komt (denk aan een groep voetbalhooligans). Zo blijkt bijvoorbeeld uit primaatonderzoek (door onder andere Frans de Waal).
Misvatting 3: We hebben een vrije wil en kunnen daardoor kiezen om te vermijden wat als een misdaad of misdraging wordt gezien
Of we een vrije wil hebben of niet is onderwerp van veel discussies. Ik sta zelf op het standpunt dat beide tegelijk (wel en niet) aan de orde kunnen zijn. Begrijp dat zo: het al dan niet hebben van een vrije wil is niet gekoppeld aan een individu, simpelweg omdat er geen separate individuen bestaan (separaat wil zeggen met een aparte identiteit). Er is alleen waarneming, niet vanuit een persoon waarmee je je misschien vereenzelvigt, maar vanuit een collectief bewustzijn.
Misvatting 4: Streng straffen voor misdragingen en misdaden helpt om te voorkomen dat de dader weer opnieuw een vergelijkbare misdaad begaat.
Iedereen is tot op zekere hoogte onderworpen (geweest) aan indoctrinatie, programmering, conditionering en beïnvloeding. ‘Je hebt een ideologie nodig om van een mens een beul te kunnen maken’ zei Sartre ooit.
Het systeem van schuld en bestraffing houdt te weinig rekening met zaken die je (vanuit indoctrinatie en conditionering, of de omgeving waarin je leeft) niet in de hand hebt: genetische oorzaken, trauma’s bij opvoeding, maatschappelijke invloeden, economische factoren, enz.
Misvatting 5: Het dualisme goed-kwaad bestaat daadwerkelijk
Mensen zijn geneigd de werkelijkheid te verdelen in goed en kwaad, vriend en vijand, mannelijk en vrouwelijk, hemel en aarde, materie en geest (enzovoorts). Alles wat ze meemaken wordt geduid in die dualiteiten. Zo zijn we van kinds af aan geprogrammeerd. En bijna altijd wordt daar een waardeoordeel aan verbonden: de ene helft van de werkelijkheid is goed, de andere is slecht. Maar daarmee raak je het zicht op de totaliteit, op de eenheid van alles, kwijt. Loslaten van dualismen lijkt onmogelijk of heel erg moeilijk. Het is een denkwijze die in ons zit ingebakken, vooral door culturele en religieuze conditionering om een waardesysteem over te nemen. Soms is de onderverdeling goed-kwaad handig, maar we moeten dan wel niet uit het oog verliezen dat we het geen absolutisme is, maar relatief te hanteren begrippen.
Wat betekent het dualisme ontstijgen? De andere kant erkennen en omarmen, en geen enkele situatie dualistisch benaderen en beoordelen.
Misvatting 6: ‘Goed en Kwaad’ als combinatie zijn persoonlijk en niet collectief
Onze cultuur is gevormd door de eeuwige collectieve strijd tussen goed en kwaad. De vraag is nu of al dat vechten tegen het kwade niet een eindeloos proces is. Als we gewoon zouden stoppen met etiketjes goed en slecht plakken, ontstaat er vrede, zowel innerlijke vrede als vrede tussen mensen.
Misvatting 7: Een persoon is verantwoordelijk voor zijn misdaden en daarop aanspreekbaar
De vraag is in hoeverre dit volledig opgaat. Conditionering door een sociaal-cultureel, religieus of politiek systeem is heel sterk: het zet ons aan om te (blijven) geloven wat we denken, en wat ons geleerd is om te denken.
Een politiek systeem (denk aan staten die het Internationale Strafhof in Den Haag niet onderschrijven, bijv. de USA) kan moeilijk ter verantwoording worden geroepen.
Kunnen we het een militair die aan het schieten slaat kwalijk nemen dat hij een ‘post-traumatische stress stoornis’ heeft ontwikkeld? Andere trauma’s, vooral opgelopen in de kindertijd, staan ook vaak aan de basis van misdaden. En niet te vergeten depressie en wanhoop!
De vrije wil opvatting stelt dat het kwade geheel onnodig is en kan worden overwonnen. Bijvoorbeeld: goed overwint het kwaad door de tussenkomst van God, en wij nemen daar vanuit onze (vrije) wil actief aan deel, dat is de opvatting (een misvatting wat mij betreft). Zie ook misvatting 3.
Misvatting 8: Observeren of maken van kunst is niet in staat om te assisteren in bewustwording en individuatie (in de zin van een heel mens worden) en bij het ontstijgen van dualismen zoals goed en kwaad.
Kunst waarnemen maakt een radicale wisseling van perspectief mogelijk, waarin de essentie zich kan openbaren zonder bezoedeld en vervormd te worden door ons denken en inherente oordelen.
Het ‘onaangename of angstaanjagende’ waarnemen in de kunst opent voor ons een weg naar aanvaarding, een weg naar ons Zelf, naar onze werkelijke identiteit.
We voelen ons afgestoten door, maar ook aangetrokken tot het geweld en de chaos in de wereld, waarbij ons er van kunnen distantiëren door er op een ‘veilige’ manier naar te kijken (in computerspel, bioscoop of museum). Anderen zijn dan schijnbaar de aanstichter en veroorzaker van het kwade, en onze eigen schaduwkant kunnen we vervolgens gemakkelijk op die ander overdragen (projecteren).
Giger heb ik al genoemd, maar er is veel meer, vooral in de film- en videocultuur, waarin geweld met veel bloed heel gewoon is geworden. Het kwaad is banaal geworden, maar in onze informatiewereld waarin alle grenzen zijn weggenomen kan het ook niet anders. Het kwaad niet zuiver als esthetische aangelegenheid, als kunstuiting, maar als opstapje om wakker te worden, en te zien waar wij mee bezig zijn. Dat is waar het volgens mij om gaat. Geen ‘Kunst an sich’ maar een poort naar jezelf, naar bewustwording.
Misvatting 9: Onze persoonlijkheid en identiteit is wat wij zijn
Om het donkere, het kwade (en goede) in onszelf beter te kunnen begrijpen is het belangrijk om te weten hoe onze identiteit, die het kwade al van nature omvat, is opgebouwd vanaf het moment dat we worden geboren (of misschien zelfs al prenataal gevormd). Vermomming, het dragen van een masker, je voordoen als anders dan je bent, is zeer instrumenteel, want dan hoef je je echte gezicht niet te tonen. Je vermijdt zo het moeilijke en pijnlijke loslaten van je sinds de vroegste jeugd opgebouwde identiteit. Selfies maken wijst er vaak op dat je jezelf niet volledig accepteert zoals je bent. We zijn acteurs in het leven en passen onze rol aan het gezelschap waarin we vertoeven aan. Vanaf onze kindertijd worden we geconditioneerd om te behagen en te doen wat anderen (vooral onze ouders) belieft. We zijn bang om niet meer serieus genomen te worden, om buitengesloten te worden.
We vereenzelvigen ons met het ego (de identiteit die we hebben opgebouwd) en we denken dat we dat zijn. Zolang je aan dat ego vasthoudt ben je er de slaaf van.
Gehoorzamen aan autoriteit zit er van jongs af aan ingebakken. Dat verklaart dat mensen zo kritiekloos achter een autoriteit (driedelig pak met stropdas, witte jas, habijt, uniform, ….) aanlopen. Zij zijn er voor en weten het toch beter?
Ben je geboren om gehoorzaam te zijn? Om angstig achter heersers aan te lopen? Om je te bekleden met uniformen van dienstbaarheid aan de machten? Dan heb je een mogelijk probleem met je identiteit. In ieder geval kan het geen kwaad om na te gaan wanneer je geconditioneerd bent tot een houding van gehoorzaamheid en kritiekloos accepteren.
Misvatting 10: We hebben alleen maar meer kennis (wetenschap en technologie) nodig om tot een meer rechtvaardige (goed willende) samenleving te komen
Hebben we eenmaal het algoritme voor de moraal uitgedokterd, aldus deze gedachtegang, dan kunnen we alles veilig aan de wetenschap overlaten; de wetenschap garandeert de beste keuzes.
Dat is zo ongeveer hetzelfde als denken dat een gevierde kunstrecensent een geweldige schilder moet zijn en een restaurantcriticus een fantastische kok.
Het beeld van de moraal als een reeks onwrikbare principes of wetten die op onze ontdekking wachten komt uit de religie. Het doet er niet toe of het God, de menselijke rede of de wetenschap is die de wetten opstelt. In al deze opvattingen komt het heil van bovenaf, met als belangrijkste veronderstelling dat mensen niet weten hoe ze zich moeten gedragen en dat iemand hen dat dus zal moeten vertellen. Maar als de moraal nu eens in de dagelijkse sociale interactie ontstaat en niet op een of ander abstract geestelijk niveau?
Onze samenleving is slechts in beperkte mate ‘maakbaar’ – we staan niet boven de natuur.
Misvatting 11: Moraliteit (hoe kan je je goed gedragen?) is te definiëren in grondregels of wetten
Moraliteit (dat wil zeggen (be)oordelen of iets goed of slecht is) is volgens mij niet te omschrijven in gedragsregels of te vatten in een wetenschappelijke benadering. Vergelijk het met oordelen of iets mooi of lelijk is. Dat doe je zonder er over na te denken, bijna automatisch. Oordelen vloeien als vanzelf voort uit een stelsel van normen en waarden dat we eerder hebben opgebouwd (als deel van onze identiteit en conditionering), in situaties en de omgeving waarin we zijn opgegroeid. Moraliteit is niet absoluut en ook daarom een ongrijpbaar fenomeen. Onze perceptie van iets maakt hoe we er over oordelen. Bij een oordeel over goed en slecht zijn we dus alleen maar aan het verklaren wie we zijn en hoe we geconditioneerd zijn! Hiermee wil ik niet zeggen dat wetteksten die over gedrag gaan waardeloos zijn. Zolang zij maar gebaseerd zijn op collectieve afspraken (die met name tot doel hebben de samenleving te beschermen) is er niets aan de hand.
Korte biografie Peter Ramaekers
Geboortedatum/-plaats: 19 juni 1953, Heerlen
Adres: Adelastraat 2, 6004 HZ Weert
Telefoon: 0495 540570
E-mail: ramae015@planet.nl
Web site: http://peterrama.com
Opleidingen: Gymnasium-B, M.Sc. scheikunde en natuurkunde (KU Nijmegen), materiaaltechnologie (TU/e), PhD technische wetenschappen (Eindhoven, 1985), filosofie.
Beroepsmatige ervaring: R&D management, financiering van internationale R&D samenwerking, project- en programmamanagement, innovatie- en verandermanagement, creativiteitssessies, dialogen
LinkedIn: https://www.linkedin.com/profile/view?id=16067242&trk=nav_responsive_tab_profile
Interessen, hobbies: filosofie, kunst, advaita, synchroniciteit, burgerparticipatie, schaken, Zen, Tai Chi, yoga.
Publicaties:
- Unconditioned Awareness (boek), Weert 2010, ISBN 9789081614214
- Zien met de ogen van God (boek), Weert 2013, ISBN 978371030286-2
- Kunst en mythen als brug naar onszelf en onze schaduwkant (boek), Weert 2015, ISBN 9789491920110
- Lijst van artikels en boekbijdragen op aanvraag
Graag tot zondag 10 mei in onze studio WeertFM aan de Wilhelminasingel boven de Bieb. Even op de bel drukken en wij openen de deur.
Anki Raemaekers
Culturele verbinder en publiciteit.
Art, Radio and cult on Araemaekers's Blog 